نقد و نظری بر آثار دکتر مهدی محبّتی    ( بخش دوم )         پرویز راجی

بخش دوم :

و باز می نویسد :

    « در حقیقت  تمامی رویکردهای انتقادی ادب فارسی ، بازتابی از رویکردهای عام و گسترده ای است که در جهان اسلامی بوده است و پس از چندی در زبان و ادب فارسی هم آغاز می شده است »

و باز می گوید :

    « از قضا ، غالب رویکردهای انتقادی ادب فارسی ، از نظر مفهوم و مصداق و از جهات بسیار ، همانند و همسان رویکردهای انتقادی در جهان اسلامی به زبان عربی است.» ( 459 )

از ویژگی های این نقادِ وقاد و نکته سنج نباید غفلت ورزید که با دها و زیرکی خاصی به بسط وگسترش کلام می پردازد. از خصایص دیگر محبتی آنست که از زوایای مختلف به موضوع می نگرد و به طور مشروح به واکاوی آن می پردازد. برای مثال در بحث از بسترهای مهمّ انتقادی ، دیدگاه های انتقادی از منظر نگاه شاعران ، تذکره نویسان ، بلاغیون ، عروضیون ، محفل ها و مجالس و قهوه خانه ها و مفهوم گرایان ( حکما ، صوفیه ، دانشنامه نویسان ، مورخان ، متشرعان ) را با موشکافی و حساسیّت ویژه ای بررسی و تحلیل نموده و محاسن و معایب هر یک را جداگانه مطرح می نمایید به گونه ای که انگار خود در مجالس و محافل ادبی شاعران و قهوه خانه ها حضور داشته است. ( 442 )

روایتگر « از معنا تا صورت » بی واهمه و با صراحت بیان بی مانندی به اظهار نظر در باب شعرا و شعرشان می پردازد. از جمله درباره ی عنصری  می گوید :

       « عنصری با همه تمایل و تکلّم ، نتوانست هیچ شعر درخشان و نابی در زمینه عشق ( مظهر جوشش قلبی ) و تحقیق ( نماد رسیدگی عقلانی و اخلاص باطنی ) بسراید. چرا که ذاتاً با این دو زمینه بیگانه بود و بیگانه ماند. این دو زمینه ، خصوصاً غزل و عشق ، مهمّ ترین جلوه گاه خلوص و رهایی شاعر است و نگاه عنصری همیشه در بند است شاید به همین علّت ، خاقانی در قطعه درخشان خود به صراحت عنصری را در این زمینه پیاده مطلق می خواند که حرفی از زهد و تحقیق نمی داند.» ( 502 )

محبتی برجزئیات ریز و ظریفی از زندگی و شعر شاعران اشراف دارد که با تیزبینی آن را شاخص ساخته و به بیان اوضاع شعر و شاعری می پردازد.

به عنوان مثال هنگام صحبت از حوزه نقد تخریبی عنصری می نویسد: « بنا به دلایل بسیار ، عنصری از غضایری چندان دل خوش نبوده است به ویژه اینکه او ظاهراً « ملک الشعرا » را دور زده و رأساً شعری در ستایش دربار محمود و ( احتمالاً فتح قلعه نارائن ) سروده و دو بدره زر ستانده است.  و - طبق اشاره غضایری – دو بیت دیگر هم در وصف ایاز گفته است و دو بدره دیگر با دو هزار درم عطا یافته است که این تقرّب ها و دریافت ها بر عنصری بسیار گران آمده است و او را واداشته تا دست و پای این « مزاحم » را کوتاه سازد و به نوعی سلطنت شعری خود را از گزند ها در امان دارد.» ( 503 )

او همچنین نهانی های بسیاری را از شاعران آشکار می سازد. مثلاً در باره داوری می گوید : « مفصل ترین موضعی که داوری تندتر از همه وقت به نقد شاعری و شاعران می نشیند ، قصیده بلند و معروف اوست با مطلع :

ای تفو بر شعر باد و بر فنون شاعری                 وانکه این فن در میان آورد از افسونگری

داوری این قصیده را در نکوهش سپهر – صاحب ناسخ التواریخ – می سراید . سپهر بر وصال – پدر داوری – نکته گرفته بود که چون در شعری ، یای نکره را با یای معرفه قافیه قرار داده است ، بنابراین در معرفت عروض و قافیه دستی ندارد. داوری به دفاع از پدر ، سی ونه بیت سرود و ضمن نقد از سپهر ، به نقد هویت صنفی شاعران و مفهوم شعر نشست و نکته های انتقادی بسیاری را به میان کشید که در شناخت دیدگاه های شعری بازگشتی ها بسیار راه گشاست.»

( 862 )

این نوع نکته سنجی ها و ریز بینی ها بی شک نتیجه ی « سلوک در متن » یا مطالعه کتب ، تذکره ها ، تواریخ و زندگی نامه ها و تسلط یافتن در آنها است که از جای جای این اثر کاملاً هویداست

و از ظرافت کاری های دیگر نگارنده معادل سازی های زیبا از اصطلاحات دیروز و امروز است. از هنر های دکتر محبّتی   ساخت اصطلاحات مناسب  و زیبا به لحاظ ادبی است و استفاده از واژه هایی مثل : نگره ، رویکرد ، زیبا شناسی مسلمین ، پیوند ( بافت سخن ) ، دایره ممیّزی ( در باب عنصری ) ، فرهنگ شعری ، اصحاب بلاغت ، بازار شاعری ، نکته گیری ، ساحت مغفول شعر ، شاعری طبیعت ، شیرین آفرینی شیرین ، گربه نگارانی مضحک ، هرمنوتیک متن ، دیالکتیک لفظ و معنا ، اندام وارگی و...

در بسیاری از موارد با استفاده از سخن خود شاعر و نویسنده و به گزین سازی کلام او به نقد و تحلیل می پردازد. آنجا که سخن از نقد شخصیّت دقیقی توسط فردوسی سخن می گوید با توجّه به سه موضع در شاهنامه که شامل 58 بیت می شود. ارزیابی دقیقی را در سه محور عمده نقد اخلاقی ، نقد ساختاری ، نقد تطبیقی ارائه می کند.

« که تعبیر پی افکندن کاخی ( = ساختار محکم ادبی ) که باد و باران ( نقدها و گفته های تازه و گذشت روزگار و و دگرگونی سلیقه ها ) آن را آسیب نمی رساند. هم دقیقاً مبیّن نگاه آگاهانه او به کلیّت متن ادبی یا بافت شاهنامه است.» ( 527 )

گاه و بی گاه عباراتش را آهنگین می سازد کاری که در « آینه های خندان » جلوه بی نظیری دارد.

« در مقدمه داستان بیژن و منیژه ، علّت پیدایی شعر و توانایی خود را بر سرودن ، فراهم آمدن مجموعه ای از عوامل مساعد همچون معشوق ممشوق و چنگ و باده ناب و جایگاه و گاهِ  مناسب  ،  در شبی تنگ و تار و نفس گیر می داند که در پی تقاضا از بتی مهربان برای آوردن شمع و چنگ و شراب و میوه و فراهم شدن  آنها و  دعوت بت ازاز فردوسی برای برخاستن و شاد خواری و کامکاری  و در نهایت  ، شب تیره  مثل نوروز می گردد و بت می نوازد و می خواند و فردوسی می نیوشد  و می سراید و سرانجام  منظومه بیژن و منیژه پدیدار می گردد.» ( 535  )

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: